- Αχαΐα
- Ιστορική και γεωγραφική περιοχή της βορειοδυτικής Πελοποννήσου και διοικητική διαίρεση (νομός) με πρωτεύουσα την Πάτρα, έκταση 3.209 τ. χλμ. (791 πεδινά, 462 ημιορεινά και 1.956 ορεινά) και πληθυσμό 322.789 κάτ.. Ο νομός συνορεύει στα Α με τον νομό Κορινθίας, στα Ν με τον νομό Αρκαδίας, στα Ν και στα Δ με τον νομό Ηλείας και Β βρέχεται από τον Πατραϊκό και τον Κορινθιακό κόλπο. Η αρχαία Α. περιλάμβανε και το δυτικό τμήμα του σημερινού νομού Κορινθίας μέχρι το ποτάμι του Ξυλόκαστρου (αρχαίος Σύθας). Αντίθετα, η περιοχή Καλαβρύτων, κατά την αρχαιότητα, ήταν αρκαδική. Στο ανατολικό τμήμα του νομού υψώνεται το ορεινό συγκρότημα του Χελμού (Αροάνια όρη, 2.341 μ.), από τα ωραιότερα της Ελλάδας, με απότομες πλαγιές και πολλά δάση. Οι βραχίονες του Χελμού καταλήγουν στον Κορινθιακό, σχηματίζοντας ανάμεσά τους βαθιές χαράδρες, ενώ στα Ν η κορυφογραμμή της Ντουρντουβάνας (2.109 μ.) και του Σαϊτά (1.814 μ.) τον συνδέουν με τον Ολίγυρτο της Αρκαδίας και την Κυλλήνη της Κορινθίας. Ο Αυχένας, κοντά στο χωριό Καστέλι, συνδέει τον Χελμό με το Αφροδίσιον όρος (1.447 μ.) στα όρια με τον νομό Αρκαδίας και μέσω της κορυφογραμμής Καλλιφώνι (1.998 μ.) στα όρια με τον νομό Ηλείας, με τον Ερύμανθο ή Ωλονό (2.224 μ.), κατάφυτο στο μεγαλύτερο τμήμα του από έλατα και πεύκα. Στα Β του Ερυμάνθου και Α της Πάτρας βρίσκεται το όρος Παναχαϊκό (1.926 μ.), γυμνό κυρίως, και ακόμα ανατολικότερα ο Μπαρμπαριάς (1.615 μ.) και ο Κλωκός (1.779 μ.). Στο δυτικό τμήμα του νομού απλώνεται η μεγάλη εύφορη πεδιάδα της Α., με τα χαμηλότερα βουνά Σαντομέρι ή Σκόλλις (965 μ.), Κομποβούνι (760 μ.) και Μόμβρη (692 μ.).
Τα ποτάμια του νομού, μικρά και χειμαρρώδη, προκαλούν ζημιές σε περιόδους βροχών, ιδίως στην παραλιακή ζώνη, και ακόμα όπως ο Κράθις, διαβρώσεις και κατολισθήσεις. Στον Κορινθιακό χύνονται ο Βουραϊκός στην περιοχή Διακοπτού (πηγές στον Ερύμανθο και Χελμό) που έχει ανασκάψει μια βαθιά κοίτη-φαράγγι, ο Σελινούς ανατολικά του Αιγίου (πηγές στον Ερύμανθο), ο Κράθις στην παραλία Ποροβίτσης (πηγές στον Χελμό, από όπου αποστραγγίζει και τα νερά της Στυγός), ο Κριός στην Αιγείρα (πηγές στον Χελμό) και ο Φοίνικας στην παραλία του Λαμπιρίου (πηγές στο Παναχαϊκό). Στον Πατραϊκό χύνεται ο Πείρος στην Παραλία Κάτω Α. (πηγές στον Ερύμανθο και στο Παναχαϊκό), ο Γλαύκος Δ της Πάτρας (πηγές στο Παναχαϊκό) και ο Βελιτσιάνικος Δ του Ρίου. Στα όρια του νομού με τον νομό Ηλείας ρέει το Ριολήτικο ποτάμι, ο αρχαίος Λάρισσος, που αποτελούσε και κατά την αρχαιότητα το όριο μεταξύ Ηλείας και Α. Στο νότιο τμήμα του νομού βρίσκονται οι πηγές και το ανώτερο τμήμα του ποταμού Ερύμανθου και ο Αροάνιος ποταμός, ο οποίος συνεχίζει το ρου του στην Αρκαδία ως Λάδωνας.
Στο βορειοδυτικό άκρο της Α., κοντά στο ακρωτήριο Άραξος, σχηματίζεται η μικρή λιμνοθάλασσα Καλογριά, με ιχθυοτροφείο, και νοτιότερα η λίμνη Λάμια.
Οι ακτές της Α. εμφανίζουν μικρό διαμελισμό. Μεταξύ των ακρωτηρίων του Άραξου και του Ρίου σχηματίζεται ο Πατραϊκός κόλπος με το λιμάνι της Πάτρας· ανατολικά του στενού Ρίου-Αντιρρίου, στον Κορινθιακό, βρίσκονται το ακρωτήριο Δρέπανο, οι όρμοι Σελιανίτικων και Αιγίου, οι άκρες Γύφτισσα και Πούντα και το ακρωτήριο της Ακράτας.
Το κλίμα της Α. είναι μεσογειακό, με ήπιους χειμώνες στα πεδινά και θερμά και ξηρά καλοκαίρια. Μέση θερμοκρασία Πατρών 18,1°C και Αιγίου 17,7°C· βροχοπτώσεις, αντίστοιχα, 707 και 564 χιλιοστά.
Οικονομία και οικισμοί. Ο νομός Α. είναι ο τρίτος σε έκταση και ο μεγαλύτερος σε πληθυσμό από τους επτά νομούς της Πελοποννήσου. Ο πληθυσμός του νομού Α. (322.789 κάτ. το 2001) είναι συγκεντρωμένος κατά μεγάλο ποσοστό στα πολεοδομικά συγκροτήματα της Πάτρας (164.534 κάτ.) και του Αιγίου (27.741 κάτ.).
Η γεωγραφική θέση του νομού Α. στο βορειοδυτικό τμήμα της Πελοποννήσου, σε μικρή απόσταση από τη Στερεά Ελλάδα, με την Πάτρα, τρίτο αστικό κέντρο της χώρας (μετά την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη) και σπουδαιότερο οικονομικό κέντρο και λιμάνι στη δυτική Ελλάδα, με σιδηροδρομική και καλή οδική σύνδεση με την πρωτεύουσα, ευνόησε την ανάπτυξη της βιομηχανίας και του εμπορίου. Παρ’ όλα αυτά σημαντικό πρόβλημα είναι η ανεργία, μετά το κλείσιμο ορισμένων βιομηχανικών μονάδων ύστερα από το 1990.
Η αγροτική οικονομία είναι ανεπτυγμένη και εντατική στην παραθαλάσσια πεδινή ζώνη του νομού, με κύρια προϊόντα: κορινθιακή σταφίδα, σταφύλια, κρασί, λεμόνια, αχλάδια, λαχανικά, λάδι, καθώς και δημητριακά, αμύγδαλα, ζωοκομία, ξυλεία κ.ά.
Η εθνική οδός Αθηνών-Πατρών και η τακτική σύνδεση με τη Στερεά Ελλάδα, τα νησιά του Ιονίου και τα λιμάνια της Ιταλίας με οχηματαγωγά πλοία ευνοούν και την τουριστική ανάπτυξη της περιοχής ενώ η ολοκλήρωση της γέφυρας Ρίου-Αντιρρίου αναμένεται να ενισχύσει την οικονομική ανάπτυξη.
Ο νομός Α. διαιρείται σε 21 δήμους (Πατρέων, Αιγείρας, Αιγίου, Ακράτας, Αροάνιας, Βραχναιίκων, Διακοπτού, Δύμης, Ερινέου, Καλαβρύτων, Λαρίσσου, Λευκασίου, Μεσσάτιδος, Μόβρης, Παίων, Παραλίας, Ρίου, Συμπολιτείας, Τριταίας, Φαρρών, Ωλενίας) και 2 κοινότητες (Καλεντζίου, Λεόντιου), που συστάθηκαν με το σχέδιο Καποδίστριας.
Ιστορία. Η απώτατη ιστορία της Α. χάνεται στην αχλύ του μύθου. Ελάχιστα στοιχεία υπάρχουν και όσες πληροφορίες δίνει η γραπτή παράδοση είναι συνυφασμένες με μυθολογικά στοιχεία. Στην περιοχή πάντως εμφανίζεται πολιτισμός από τα τέλη της νεολιθικής περιόδου. Τα δεδομένα της περιορισμένης ανασκαφικής έρευνας βεβαιώνουν ότι από τότε ο χώρος κατοικείται συνεχώς. Κάποια άνθηση γνωρίζει η περιοχή στην τελευταία φάση της μυκηναϊκής εποχής, μετά την παρακμή του μυκηναϊκού πολιτισμού στην ανατολική και τη νοτιοδυτική Πελοπόννησο.
Για τους πρώτους ιστορικούς χρόνους της Α. τα στοιχεία είναι ασαφή. Από πληροφορίες όμως μεταγενέστερων συγγραφέων της αρχαιότητας φαίνεται ότι η περιοχή ήταν χωρισμένη σε δύο μεγάλες ενότητες: την Αιγιαλεία στα ανατολικά, με κέντρο τη Σικυώνα, και τη δυτική περιοχή, όπου ηγεμόνευαν αυτόχθονες βασιλιάδες. Η έλλειψη ανασκαφικών δεδομένων δεν βοηθά στην αποκατάσταση της ιστορίας του τόπου, ο οποίος αρχίζει να παίρνει πνοή και να παίζει κάποιον ρόλο στα ελληνικά πράγματα μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου (323 π.Χ.). Η ίδρυση της Αχαϊκής Συμπολιτείας δεν κατόρθωσε όμως να ανακόψει την κατιούσα των ελληνικών πραγμάτων και να βοηθήσει στη διατήρηση της ανεξαρτησίας του ελληνικού χώρου. Έτσι, όταν το 146 π.Χ. κατέλαβαν οι Ρωμαίοι την Κόρινθο, η Α. έγινε ρωμαϊκή επαρχία.
Στους μεσαιωνικούς και νεότερους χρόνους έως την απελευθέρωση της Ελλάδας από τον τουρκικό ζυγό, η Α. ακολουθεί σε γενικές γραμμές τις τύχες της υπόλοιπης Ελλάδας και ειδικότερα της υπόλοιπης Πελοποννήσου. Οι λαοί που ήρθαν στην Α. ως επιδρομείς, πειρατές και κατακτητές (Γότθοι, Σαρακηνοί, Noρμανδοί, Φράγκοι, Τούρκοι κ.ά.) είναι εκείνοι που ταλαιπώρησαν κατά καιρούς ολόκληρη την Πελοπόννησο. Με ακμάζουσα γεωργία και αξιόλογα εμπορικά και βιομηχανικά κέντρα, όπου άκμαζαν βιομηχανίες, όπως η μεταξουργία και η ταπητουργία, η μεσαιωνική Α. αποκτά ιδιαίτερη σημασία την εποχή της φραγκικής κατάκτησης, όταν κέντρα της, όπως η Πάτρα, η Βοστίτσα (Αίγιο), τα Καλάβρυτα, γίνονται έδρες φεουδαρχικών ηγεμόνων του πριγκιπάτου της Α. (Πελοποννήσου), που εισάγουν το φεουδαρχικό σύστημα, τις συνήθειες και γενικά τη γαλλική κουλτούρα. Αργότερα οι αχαϊκές πόλεις γνωρίζουν την κυριαρχία των Ατσαγιόλι και της Ναβαρικής εταιρείας και τις τουρκικές εισβολές από το τέλος του 14ου αι. έως την κατάλυση της αρχής των Παλαιολόγων από τους Τούρκους.
Στον ξεσηκωμό της Πελοποννήσου κατά τον πρώτο Ρωσοτουρκικό πόλεμο (1768-74) η Πάτρα και το Αίγιο είναι από τις πόλεις που υπέστησαν άγριες σφαγές. Στην Επανάσταση, από την Α. δόθηκε το σύνθημα της εξέγερσης. Στη μονή της Αγίας Λαύρας υψώθηκε στις 13 Μαρτίου από τον Π. Πατρών Γερμανό το λάβαρο της Επανάστασης, ενώ στις 22 Μαρτίου ξεσηκώθηκε η Πάτρα, όπου έσπευσαν πρόκριτοι και χωρικοί από τα περίχωρα, από το Αίγιο, τα Καλάβρυτα κλπ. Τέλος, ο Π. Πατρών Γερμανός ύψωσε στην πλατεία του Αγίου Γεωργίου τη σημαία της Επανάστασης στις 25 Μαρτίου, ημερομηνία από την οποία χρονολογείται η αρχή του απελευθερωτικού Αγώνα. Η Α. δοκιμάστηκε όλα τα χρόνια της Επανάστασης και το φρούριο της Πάτρας, απ’ όπου ξεκίνησε ο Αγώνας, ελευθερώθηκε από τα τελευταία.
Άποψη του Παναχαϊκού που δεσπόζει γυμνό πάνω από την Πάτρα, πρωτεύουσα της Αχαΐας.
Υποβλητική όψη του αχαϊκού τοπίου από τη μονή του Μεγάλου Σπηλαίου (φωτ. Κ. Ντελόπουλου).
Χαρακτηριστικό τοπίο της Αχαΐας: εύφορη πεδιάδα, πυκνός ελαιώνας, θάλασσα, και στο βάθος τα βουνά της Στερεάς. Το λάδι είναι ένα από τα σπουδαιότερα προϊόντα της Αχαΐας (φωτ. Ραφαηλίδη-«Δομής»).
Τοιχογραφία του 17ου αι. στο Παλιομονάστηρο της μονής της Αγίας Λαύρας (φωτ. Ραφαηλίδη-«Δομής»).
Η αφετηρία του μοναδικού στην Ελλάδα οδοντωτού σιδηρόδρομου βρίσκεται στο Διακοπτό της Αχαΐας (φωτ. Κ. Ντελόπουλου).
Το τουρκικό κάστρο του Ρίου στην Αχαΐα. Το στενό του Ρίου (Κάστρου του Μοριά) με το απέναντι Αντίρριο (Κάστρο της Ρούμελης) είναι η μικρότερη απόσταση μεταξύ Πελοποννήσου και Στερεάς Ελλάδας.
Dictionary of Greek. 2013.
